Ոչխարաբուծություն | Արցախի Հանրապետության գյուղատնտեսության նախարարություն

Ոչխարաբուծություն
07/04/2018

Արցախի Հանրապետությունում անասնաբուծության ոլորտում առաջատար ճյուղերից մեկը համարվում է ոչխարաբուծությունը, քանի որ մսի արտադրության 10-15 %-ը ստացվում է ոչխարաբուծությունից: Ոչխարաբուծությունը ժողովրդական տնտեսությանը մատակարարում բուրդ, ոչխարենի, գառնենի, ոչխարի միս, ճարպ իսկ մի շարք տեղերում՝ նաև կաթ։ Ոչխարները մեր երկրում ամենատարածված գյուղատնտեսական կենդանիներից են։ Նրանց բուծում են ամենուրեք և անգամ այնտեղ, ուր այլ տեսակի կենդանիներ պահելն անհնար է: Որպես տեքստիլ արդյունաբերության հումք բուրդը չի կորցնում իր նշանակությունը քիմիական մանրաթելերի մշտապես ավելացող արտադրության պայմաններում: Ելնելով տեղի ռելիեֆից, կլիմայից, ավանդույթներից և սովորույթներից, պետք է նշել անպայման այն փաստը, որ ոչխարի միսն ու բուրդը բնակչության կենցաղի անբաժանելի մասն են կազմում: Տեղական ոչխարի միսը շատ կարևոր տեղ է զբաղեցնում բնակչության ճաշացանկում և իր համային հատկանիշներով գրավել է նաև այլ ազգությունների ուշադրությունը:
Գյուղատնտեսական մյուս կենդանիների համեմատությամբ ոչխարները նկատելիորեն ավելի լավ են օգտագործում արոտային ու կոպիտ կերերը և կարող են բավարարվել այնպիսի արոտավայրերով, որոնք անհարմար են տավարի և ձիերի համար։ Դրան նպաստում են ոչխարների անատոմիական առանձնահատկությունները՝ բարակ, շարժուն շրթունքները և սուր ու կոր կտրիչ ատամները, որոնց շնորհիվ ոչխարներն ազատ ուտում են ցածր բուսած կանաչը և հավաքում են բարակ տերևները, թափված սերմերը և պտուղները։ Մոլախոտերի 600 տարատեսակներից ձին ուտում է 82-ը, կովը՝ միայն 56֊ը, իսկ ոչխարը՝ 570֊ը, հաշվի առնելով կենսաբանական այդ առանձնահատկությունը այն խորհուրդ է տրվում օգտագործել արոտավայրերի որակական հատկանիշների բարելավման աշխատանքներում Ոչխարի ոտքերն ամուր են, կճղակները և հոդերը պինդ, որի շնորհիվ լավ է դիմանում չոր տափաստաններով և նույնիսկ քարքարոտ տեղերով երկար քայլելուն։ Ճարպապոչավոր և դմակավոր ցեղի ոչխարների օրգանիզմում կուտակվում է մեծ քանակությամբ ճարպ, որի շնորհիվ ամռանը արոտավայրերի այրվելու և ձմռանը վատ եղանակներին նրանք կարողանում են բավարարվել կերի և ջրի նվազագույն քանակով։ Ոչխարները բավական դիմացկուն են նաև ցրտին։
Կենսաբանական սկզբունքով ոչխարների ցեղերը ըստ պոչի ձևի կամ երկարության դասակարգում են՝ կարճ նիհարապոչավոր, երկար նիհարապոչավոր, կարճ ճարպապոչավոր, երկար ճարպապոչավոր և դմակավոր ոչխարներ:
Ըստ արտադրական դասակարգման ոչխարների բոլոր ցեղերը բաժանվում են վեց խմբի՝ նրբագեղմ, կիսանրբագեղմ, կոպտաբուրդ, կիսակոպտաբուրդ, մուշտակատու և գառնենիատու ցեղեր, որոնք բուծվում են տարբեր գույնի և տարբեր ձևի խուճուճներով գառնենիներ ստանալու համար:
Հաշվի առնելով Արցախի Հանրապետության հողատարածքները՝ հեռագնա արոտավայրերը, ոչխարաբուծությունը՝ շնորհիվ ցածր ռիսկայնության, առկա ռեսուրսների լիարժեք օգտագործման արդյունքում կարող է դառնալ որոշիչ լծակ երկրի գյուղատնտեսական համախառն արտադրանքի ավելացման գործում:
Ոչխարաբուծության զարգացումը մեր երկրի համար կարևոր և առաջնահերթ պահանջ է: Ոչխարաբուծությամբ զբաղվում են ԱՀ բոլոր շրջաններում: Արոտային անասնապահության զարգացման համար նպաստավոր են բոլոր շրջանները, որոնք հարուստ են ամառային խոտառատ արոտավայրերով: Անասնապահության այս ենթաճյուղի համար այստեղ կան տափաստանային նպաստավոր պայմաններ: Դաշտային մասում ընդարձակ տարածքներ զբաղեցնում են ձմեռային, իսկ լեռնային վայրերում՝ ամառային ալպյան հյութառատ խոտածածկով հարուստ արոտավայրեր: Դրանք հատկապես ընդարձակ են Մարտակերտի, Շահումյանի, Քաշաթաղի, Հադրութի և Ասկերանի շրջաններում: Ըստ վիճակագրական տվյալների՝ ԱՀ-ում մանր եղջերավոր կենդանիների գլխաքանակը 1960-1986թթ. կազմել է 275-300 հազար գլուխ: Սակայն 1987 թ. այդ ցուցանիշը սկսել է նվազել: Մեծ չափով նվազել է 2000թ.՝ կազմելով 38450, 2001թ.՝ 41000 և 2002թ.՝ 42700 գլուխ: 2013 և 2014թթ. հանրապետությունում հաշվարկվել է համապատասխանաբար 107295 և 100089 գլուխ մանր եղջերավոր կենդանի: Այդ ցուցանիշը 2015 և 2016 թթ. կազմել է՝ համապատասխանաբար 103888 և 86611 գլուխ: Սակայն մանր եղջերավոր կենդանիների գլխաքանակի կտրուկ նվազում է նկատվել 2017թ.՝ կազմելով ընդամենը 58956 գլուխ: Ստորև ներկայացված է 2008-2017թթ. մանր եղջերավոր կենդանիների գլխաքանակը՝ ըստ շրջանների (աղյուսակ 1):

Աղյուսակ 1

ԱՀ ՄԵԿ-ի գլխաքանակը 2008-2017 թթ.

*Հ/հ*	*Շրջանի անվանումը*	*2008*	*2009*	*2010*	*2011*	*2012*	*2013*	*2014*	*2015*	*2016*	*2017*
1	Ստեփանակերտ	250	1080	2180	3200	1600	680	550	560	407	40
2	Ասկերան	9337	11134	10464	13197	18562	22000	22144	20012	18760	11830
3	Հադրութ	4381	5167	5683	6381	22929	19463	8691	9967	6746	5824
4	Մարտակերտ	9764	11027	14422	13365	14478	15140	15291	14130	11669	9582
5	Մարտունի	8112	8854	9802	9437	11779	13806	13011	14068	12223	8670
6	Շահումյան	1697	1314	951	1180	2813	1638	1479	1707	1977	1450
7	Շուշի	659	566	548	681	846	1007	813	659	430	524
8	Քաշաթաղ	9112	10294	11844	14070	24146	33561	38110	42785	34399	19940
*Ընդամենը*		*43312*	*49436*	*55894*	*61511*	*97153*	*107295*	*100089*	*103888*	*86611*	*57860*

Կովկասի լեռնային շրջաններում բուծում են մսա-բրդա-կաթնատու ոչխարներ, որոնք մթերատվությամբ համարվում են բազմակողմանի զարգացած: Կովկասյան ոչխարներից հայտնի են մի շարք տնտեսական արժեք ներկայացնող ցեղեր՝ թուշինյան, անդիական, օսեթական, կարաչաևյան, բալբաս, մազեխ, բոզախ, ղարաբաղյան, լեզգինյան և այլն:

Անասնապահական մթերքների արտադրությունը և կենդանիների մթերատվությունը 2010-2017 թթ.

	2010թ.	2011թ.	2012թ.	2013թ.	2014թ.	2015թ.	2016թ.	2017թ.
Բուրդ, տոննա	98,1	175,9	153,6	190,1	289,9	288,7	306,2	262,9
1 ոչխարի բրդատվությունը, կգ	2,28	3,52	2,7	2,7	2,8	2,8	2,8	3,1

Մեր կողմից առանձնահատուկ ուշադրության և ուսումնասիրության են ենթարկվել հանրապետությունում բուծվող՝ ղարաբաղյան, բալբաս և ներկրված՝ կարաչաևյան ցեղերի ոչխարները: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մեր տարածաշրջանի բնակչությունը առավել հակված է բազմացնելու այնպիսի ցեղեր, որոնք տալիս են համեղ միս և ունենում են բարձր սպանդային ելք: Ներկայացնում ենք ուսումնասիրվող ոչխարների ցեղերի առանձնահատկությունները.

Ղարաբաղյան ցեղ: Ոչխարները միջին մեծության են: Խոյի միջին կենդանի քաշը 60-70 կգ է, իսկ մաքիներինը՝ 47-50 կգ: Այս ոչխարների մարմնակազմը առանձնահատուկ է ճարպային պոչի ձևով, որը կազմում է երկու բարձիկներ, որոնց մաշկի կողմը ուղղված է դեպի դուրս: Ճարպապոչը երբեմն կշռում է 8 կգ և ավելի: Ոչխարները կարճ ականջներով են: Միսը շատ համեղ է և բարձր է գնահատվում: Բրդատվությունը ցածր է: Բուրդը լինում է սպիտակ և կեղտոտ սպիտակ գույնի, մեծ քանակությամբ մեռած և չոր մազեր է պարունակում: Երկու խուզի ընթացքում յուրաքանչյուր ոչխարից ստացվում է 1.8-2.4 կգ բուրդ: Ղարաբաղ ցեղը նախկինում լավացվել է մերինոսներով և ստացվել է դրական արդյունք:
Բալբաս ցեղ: Այս ցեղի ոչխարները լեռնային ոչխարներից ամենախոշորն են: Նրանց պոչը կազմում է երկու ճարպային բարձիկներ և ցատկիչ հոդերի գծից իջնում է ցած: Տոհմային խոյերի միջին կենդանի քաշը 80-90 կգ է, իսկ մաքիներինը՝ 55-60 կգ: Բալբաս ոչխարները գնահատվում են ըստ իրենց բրդի մթերատվության: Խոյերի տարեկան բրդատվությունը 3-4 կգ է, իսկ մաքիներինը՝ 2-2.5 կգ: Բալբաս ցեղի ոչխարները աչքի են ընկնում բարձր կաթնատվությամբ:
Կարաչաևյան ցեղ: Ոչխարների ամենահին կոպտաբուրդ ցեղն է, որը բուծվում է Հյուսիս-Օսեթական, Կաբարդինյան, Կարաչաևյան և Հյուսիսային Կովկասի այլ շրջաններում: Կենդանիները միջին մեծության են, խոյերի կենդանի քաշը կազմում է 60-70 կգ, մաքիներինը՝ 40-50կգ: Ունեն ուժեղ մարմնակազմ, լավ զարգացած վերջավորություններ, որոնք հարմարեցված են լեռնային գոտիներում արածելու համար: Այս ոչխարների մարմնակազմը առանձնահատուկ է՝ պոչի Z-անման ձևով, որի երկարությունը 44 սմ է, կարող է պարունակել մոտ 5-6կգ ճարպ: Այս ցեղի աչխարները ունեն եղջյուրներ, խոյերի մոտ եղջյուրները զսպանակաձև են: Գունավորումը մեծամասամբ սև է՝ 80 %: Խոյերի տարեկան բրդատվությունը 2,5-3 կգ է, իսկ մաքիներինը՝ 2-2,5 կգ: Համարվում է վաղահաս ցեղ, քանի որ 3 ամսական գառները ունենում են չափահաս կենդանիների մարմնի քաշի 40 %-ը: Սպանդային ելքը կազմում է 47-56 %: Կարաչաևյան ցեղը տեղացիների համար կատարյալ ցեղ է, քանի որ բարձր է գնահատվում թե միսը, և թե կաթն ու բուրդը: Երիտասարդ ոչխարների միսը շատ համեղ է, քանի որ բուծման ընթացքում կարևոր տեղ է հատկացվել մսային հատկանիշներին, որը հիմնականում պայմանավորված է Հյուսիսային Կովկասի առողջարանային գոտիներում համեղ ոչխարի մսի բարձր պահանջարկով: Այսպիսով, այս ցեղերի մեջ էական տարբերություն չկա. բոլորը համարվում են մսա-բրդա-կաթնատու ոչխարներ, տարբերությունը նկատվում է հիմնականում մարմնակազմի մեջ:

Հանրապետությունում բուծվող ոչխարների ցեղերի բնութագրերը

Ցուցանիշներ	Կարաչաևյան	Բալբաս	Ղարաբաղյան
Քաշը՝ խոյ	60-70 կգ	80-90 կգ	60-70 կգ
մաքի	40-50 կգ	55-60 կգ	47-50 կգ
նորածին գառ	2,9-4,5 կգ	2.9-3.5 կգ	3-4 կգ
Բուրդը՝ խոյ	2,5-3 կգ	3-4 կգ	2,3-3 կգ
մաքի	2-2,5 կգ	2-2,5 կգ	1.5-2,4 կգ
Կաթը	30-50 կգ	100-200 կգ	35-40 կգ
Յուղայնությունը	9,6%	7,5%	7.4%
Պտղաբերությունը	105-110 գառ	100-105	100-110 գառ
Սպանդային ելքը	47-56%	50-56%	56%
Բուրդը	կոպիտ	կոպիտ	կոպիտ