Այգեգործություն
07/04/2018
Գյուղատնտեսությունը եղել և շարունակում է մնալ Արցախի Հանրապետության տնտեսության առանցքային ոլորտներից մեկը, որպես բնակչության՝ պարենի նկատմամբ կենսական պահանջմունքների բավարարման աղբյուր, զբաղվածության ապահովման բնագավառ, ինչպես նաև՝ գյուղական բնակավայրերի զարգացման հիմք և տնտեսական աճի հիմնական բաղադրիչ:
Գյուղատնտեսական արտադրության բուսաբուծության ճյուղը սնունդ է մատակարարում բնակչությանը, անասնակեր` անասնաբուծությանը և հումք` թեթև և սննդի արդյունաբերությանը: Այն սերտորեն կապված է ագրոարդյունաբերական համալիրի բոլոր ոլորտների և ենթակառուցվածքների ձեռնարկությունների, տնտեսությունների և կազմակերպությունների հետ: Գյուղատնտեսական արտադրության մեջ բուսաբուծության ճյուղն ունի գերիշխող դեր և ամբողջ համախառն արտադրանքի 50-55%-ը ստացվում է բուսաբուծության ճյուղից: Բուսաբուծության առավել զարգացած ճյուղերից են համարվում` խաղողագործությունն ու պտղաբուծությունը:
Պտղաբուծությունը, որպես գիտություն, ուսումնասիրում է պտղահատապտղային բույսերի աճի ու զարգացման օրինաչափությունը` նրանց անատոմիական, մորֆոլոգիական կառուցվածքները, բազմացման եղանակները, խնամքի և կոմպլեքս միջոցառումները:
Պտղաբուծությունը (այգեգործություն) բուսաբուծության արտադրության կարևոր և եկամտաբեր ճյուղ է, որը ենթադրում է պտուղներ տվող բազմամյա ծառատեսակների ու հատապտղային բույսերի մշակում: Պտղատու են կոչվում գյուղատնտեսության մեջ մշակվող բազմամյա այն ծառատեսակներն ու հատապտղային բույսերը, որոնք տալիս են պտուղներ` թարմ և վերամշակված վիճակում օգտագործելու համար: Պտղաբուծությունը բուսաբուծության հնագույն ճյուղերից է: Ենթադրում են, որ խնձորենին, տանձենին, սալորենին, դեղձենին, ծիրանենին և նռնենին մշակվում են 4 հազար տարուց ավելի:
Պտուղները և հատապտուղները մեծ նշանակություն ունեն մարդու սննդի մեջ և, կախված տեսակներից ու սորտերից, պարունակում են են մարդու օրգանիզմի համար անհրաժեշտ գրեթե բոլոր սննդանյութերը, ինչպես նաև մեծ քանակությամբ երկաթ, կալցիում, ֆոսֆոր, օրգանական թթուներ, ճարպեր, սպիտակուցներ, հանքային և օրգանական նյութեր, վիտամիններ և այլն:
100գ պտուղների և հատապտուղների մեջ պարունակվող
վիտամինները և հանքանյութերը (միլիգրամներով)
| Տեսակը |
K |
Ca |
Mn |
P |
Fe |
Վիտամիններ |
100գ ուտվող մասի մեջ |
| Կարոտին |
B1 |
C |
PP |
| Ծիրան |
305 |
28 |
19 |
26 |
2.1 |
2.0 |
0.04 |
7 |
0.7 |
52 |
| Դեղձ |
363 |
20 |
16 |
34 |
4.1 |
0.5 |
0.02 |
10 |
0.9 |
49 |
| Սալոր |
214 |
28 |
17 |
27 |
2.1 |
0.1 |
0.06 |
5 |
0.5 |
49 |
| Բալ |
256 |
37 |
26 |
30 |
1.4 |
0.3 |
0.05 |
1.5 |
0.4 |
53 |
| Խաղող |
250 |
17 |
7 |
22 |
0.6 |
|
0.06 |
3 |
0.2 |
73 |
| Խնձոր |
98 |
19 |
10 |
13 |
0.5 |
0.1 |
0.04 |
7 |
0.2 |
51 |
| Տանձ |
155 |
13 |
12 |
16 |
2.3 |
|
0.02 |
4 |
0.1 |
47 |
| Ընկույզ |
487 |
61 |
131 |
510 |
2.3 |
0 |
0.48 |
3 |
1.2 |
658 |
| Ելակ |
161 |
22 |
16 |
23 |
0.7 |
|
0.03 |
60 |
0.3 |
46 |
| Հաղարջ սև |
372 |
36 |
17 |
43 |
0.9 |
0.7 |
— |
300 |
— |
45 |
| Հաղարջ կարմիր |
275 |
36 |
13 |
33 |
0.9 |
— |
— |
30 |
— |
47 |
1980-ական թվականներին նախկին ԼՂԻՄ տարածքում բուռն կերպով զարգացավ այգեգործությունը, հատկապես խաղողագործությունը, որի շահույթաբերությունը կազմում էր մոտ 70 տոկոս, առանձին տարիների ավելի բարձր և փակում էր մնացած ճյուղերի վնասը: Սակայն, Գորբոչովյան հակաալկոհոլային տխրահռչակ որոշումից հետո խաղողայգիների տարածքները կտրուկ կրճատվեցին (18.2 հազար հեկտարից հասնելով 11.2 հազար հեկտարի): Այնուհետև, Արցախյան ազատագրական շարժման պատերազմական գործողությունների և երկարատև շրջափակման հետևանքով խաղողի տնկարկների մակերեսները էլ ավելի կրճատվեցին (2200 հեկտար), տուժեցին նաև մնացած այգետարածքները:
Զինադադարից հետո ԼՂՀ կառավարությունը, գյուղատնտեսության բնագավառի համապատասխան մարմինները անմիջապես ձեռնամուխ եղան պատերազմի հետևանքով պտղաբուծության ճյուղի վերականգնմանը: Կտրուկ միջոցառումներ են ձեռնարկվել եղած այգիների վերականգնման, նորերի հիմնադրման և դրանց բերքատվության բարձրացման ուղղությամբ:
Այսօր Արցախի Հանրապետությունում մեծ ուշադրություն է դարձվում պտուղների և հատապտուղների տարածքների ընդլայնման, այն նորագույն ոռոգման տեխնոլոգիաներով հագեցնելուն, արտադրության խթանմանը, ինչպես ներքին շուկայի պահանջները բավարարելու, այնպես էլ թարմ ու վերամշակված վիճակում արտահանելու նպատակով: Այդ նպատակով 2018 թվականին կառավարության կողմից ընդունվել է Արցախ Հանրապետությունում գյուղատնտեսության զարգացման հայեցակարգ, համաձայն որի նախատեսվում է իրականացնել պտղաբուծության աշխարհագրության ընդլայնման քաղաքականություն, ավելացնել բազմամյա տնկարկների տարածքները՝ առաջնահերթություն տալով նռան այգիների հիմնադրմանը և խաղողի գինեմետ և սեղանի քիշմիշային սորտերի այգիների ընդարձակմանը, խթանել մասնագիտացված տնկարանային տնտեսությունների հիմնումը:Պտղաբուծության ծավալների և աշխարհագրության ընդլայնման քաղաքականության և ինտենսիվ այգեգործության խթանման ծրագրերի իրականացման շնորհիվ կանխատեսվող ժամանակահատվածում բազմամյա տնկարկների տարածքները կհասցվեն շուրջ 12 000 հեկտարի, այդ թվում 5 000 հեկտար նռան այգի:
Ներկայումս հանրապետությունում մշակվում են կորիզավոր, հնդավոր, ընկուզավոր, չոր մերձարևադարձային պտղատեսակներ: Պետք է նշել, որ Արցախի Հանրապետությունում 2017 թվականին բուսաբուծության ճյուղի համախառն արտադրանքի արժեքի շուրջ 14 տոկոսը բաժին է ընկել այգեգործությանը:
Աղյուսակում ներկայացվում է Արցախի Հանրապետության շրջաններում արտադրական նշանակության այգիների տարածքների և բերքի ցուցանիշների մասին տեղեկությունները 2017 թ.
